PUISI TRADISIONAL

 ASSALAMUALAIKUM

PUISI TRADISIONAL
-----
Puisi tradisional adalah salah satu cabang puisi selain dari puisi moden di bawah entiti puisi. Ianya merupakan puisi terikat dan tertakluk kepada peraturan dan syarat dalam penulisannya dalam kesusasteraan Melayu. Disebabkan puisi tradisional ini agak remeh untuk dihasilkan, justeru ramai penulis Melayu mengasingkan diri dari menghasilkan puisi tradisional, dan cenderung kepada penulisan puisi sajak yang mudah.

Terdapat banyak jenis puisi tradisional dalam dunia pengkaryaan, sama ada yang benar-benar berasal dari nusantara Melayu seperti pantun, atau yang diserapkan dari susastera luar di zaman pengaruh mereka di bumi Melayu. Antaranya seperti nzam, syair, seloka, masnawi dan lain-lain.

Kita sebagai pemuisi hanya perlu buka mata dan minda untuk mengenali akan keberadaan puisi-puisi tradisional tersebut. Kenapa tidak kita lestarikan dan semarakkan lagi dunia kepuisian?

-----

[1] PANTUN

Pantun telah diiktirafkan sebagai 'Warisan Kebudayaan Tidak Ketara Malaysia" oelh UNESCO. Projek penulisan pantun pertama dalam antologi bertajuk "SEMANDARASA" (SPTA, 2016) menghimpunkan 360 rangkap pantun daripada 28 orang pemantun. Contoh rangkap pantun oleh Seti Zaleha:

​ ​ ​ ​ Balar di kandang pintas kurungan,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ susup ke kebun lenduh kepala;
​ ​ ​ ​ jalar kesidang atas junjungan,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ redup merimbun teduh pergola.

-----

{2] PANTUN KANAK-KANAK

Pantun Kanak-Kanak adalah sub-genre kepada genre pantun yang dikhusukan penciptaannya bagi tujuan didikan kepada kanak-kanak. Antologi "PANTUN KANAK-KANAK" (SPTA. 2020) menghimpunkan 408 rangkap pantun daripada 34 orang pemantun. Contoh rangkap pantun oleh Sabariah Nor Salleh:

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ Rehat petang-petang,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ betik satu talam;
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ lihat bintang-bintang,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ cantik waktu malam.

-----

[3] PANTUN BERKAIT

Pantun berkait juga sub-genre kepada genre pantun yang memerlukan prkaitan dalam penulisan rangkap pantun dari serangkap pantun ke rangkap yang seterusnya. Antologi "PANTUN BERKAIT" (SPTA, 2018) menghimpunkan 480 rangkap pantun berkait daripada 25 orang pemantun, Contoh pantun berkait oleh Kamarsinah Sarkam:

​ ​ ​ ​ Joran diikat lewa diangkat,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ redup begini dara ke sumur;
​ ​ ​ ​ jiran sepakat membawa berkat,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ hidup harmoni negara makmur.

​ ​ ​ ​ Redup begini dara ke sumur,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ tersisip joran keliling jeti;
​ ​ ​ ​ hidup harmoni negara makmur,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ prinsip berjiran saling hormati.

-----

[4] PANTUN EKARIMA

Pantun ekarima juga salah satu sub-genre kepada genre pantun. Penulisannya tidak mengikut aturan rima a-b-a-b, tetapi a-a-a-a dan berbeza dari puisi syair kerana penggunaan sampiran dalam rangkap pantun. Antologi "KESUMA" (SPTA, 2021) menghimpunkan 560 rangkap pantun daripada 28 orang pemantun. Contoh pantun ekarima oleh Ahmad Noh:

​ ​ ​ ​ Jerami mati dekat selasih,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ beluru lata lalu dibersih;
​ ​ ​ ​ fahami hati pengikat kasih,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ cemburu buta perlu disisih.

-----

[5] PANTUN JENAKA

Pantun jenaka juga merupakan salah satu sub-genre kepada genre pantun yang mengandungi unsur-unsur mencuit hati. Antologi "PANTUN JENAKA" (SPTA, 2020) menghimpunkan 375 rangkap pantun daripada 25 orang pemantun. Contoh rangkap pantun jenaka oleh Masriyah Misni:

​ ​ ​ ​ Tairu dicari umbut diramu,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ selain serai jamu diberi;
​ ​ ​ ​ baru berdiri menyambut tamu,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ kain terburai tetamu lari.

-----

[6] SELOKA

Seloka adalah sejenis puisi tradisional yang berasal dari bahasa Sanskrit shloka atau sloka yang bermaksud berjenaka. Pengaruh dari susastera Hindu antaranya kitab Mahabarata dan Ramayana. Antologi "CENGKERAMA" (SPTA, 2017) menghimpunkan 936 rangkap seloka dua baris daripada 29 orang pemuisi. Contoh rangkap seloka oleh Yahti Hayati:

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ Rajin bekerja mentua suka,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ terlupa puji tersentap muka.

-----

[7] KARMINA

Karmina adalah istilah untuk pantun dua kerat, masih menggunakan wajah sampiran dan maksud. Antologi "KARMINA" (SPTA, 2019) menghimpunkan 972 rangkap karmina daripada 35 orang pemantun. Contoh rangkap karmina oleh Fadziah Fauziah Md Zakaria:

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ Separa guni rami meruah;
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ negara ini bumi bertuah.

-----

[8] REJANG

Puisi rejang mula dikesan menerusi dunia perdagangan di Melaka dan beberapa tempat lain di Tanah Melayu. Puisi perbilangan dangan dan lambang bagi menyampaikan maksud tujuan dalam perhubungan. Antologi "REJANG" (SPTA, 2020) menghimpunkan 510 rangkap rejang lima baris daripada 17 orang penyair. Contoh rangkap rejang oleh Sabariah Nor Salleh:

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ Empat hari bulan rejangnya kucing...
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ kucing mengganggu masa berjamu,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ke atas meja melompat naik; ​
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ berkorban masa menimba ilmu,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ jadilah insan yang lebih baik.

-----

[9] GURINDAM

Gurindam merupaka puisi tradisiona dua baris serangkap yang berisikan pengajaran atau nasihat. Antologi "GURINDAM HATI" menghimpunkan 896 rangkap gurindam daripada 28 orang pemuisi. Contoh rangkap gurindam oleh Nazim Mohd Subari:

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ Andai berazam ingin berubah
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ taubat nasuha bermuhasabah

-----

[10] SYAIR

Syair adalah salah satu genre puisi tradisional berasal dari Persia, dikarang keseluruhannya dari empat baris serangkap dengan akhiran bersajak mengisahkan cerita, dongeng, nasihat, mahupun tentang permasalahan hidup. Antologi "MENDAM BERAHI" (SPTA, 2024) menghimpunkan 575 rangkap syair dari 25 buah syair karangan 25 orang penyair. Contoh rangkap syair oleh Syidah Ida:

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ Mendam Berahi banyak cerita,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ kapal dibina hasrat berserta,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ Sultan Melaka terpaut cinta,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ sudah termakbul hajat tercipta.

-----

[11] TALIBUN

Talibun adalah nama lain bagi puisi tradisional pantun yang melebihi empat kerat, dan rangkapnya boleh menjangkau 12 baris atau lebih. Antologi puisi "PARADIGMA" (SPTA 2022) memuatkan sebuah puisi talibun yang dikarang oleh Bonda Zalina Amat Rosman seperti contoh rangkap berikut:

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ Delima batu merah mencelah,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ masak merekah banyak belaka,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ remia, duku merendang lebat;
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ sama bersatu usah berbalah,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ mengorak langkah anak merdeka,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ Malaysiaku gemilang hebat.

-----

[12] IKATAN BERIRAMA

Puisi ikatan berirama merupakan puisi tradisiona yang tidak terikat namun mematuhi rima akhir. Antologi puisi "MELODI PUISI" (SPTA 2023) memuatkan sebuah puisi ikatan berirama yang dikarang oleh Bayu Pagi seperti contoh rangkap berikut:

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ Kita ini orang berbangsa
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ orang berbangsa kerap disanjung
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ kerap disanjung berbagai bangsa
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ berbagai bangsa adab dijunjung

-----

[12] NAZAM

Nazam merupakan sejenis puisi tradisional dua baris serangkap yang tidak terlalu terikat dengan rima terdapat dalam Taj Us-Salatin. Antologi puisi "ANTARA DUA RAYA" (SPTA 2024) memuatkan sebuah nzam karangan Lanz Linked seperti contoh rangkap berikut:

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ Takbir raya terdengar sayu alun bersama,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ hati tenang rasa bersyukur nikmat agama.

-----

[13] MADAH

Madah merupakan salah satu dari cabang puisi tradisional. Antologi puisi "MELODI PUISI" (SPTA 2023) memuatkan sebuah madah yang dikarang oleh Jalimah Jaudin seperti contoh rangkap berikut:

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ Sesungguhnya kita takkan merasa bahagia
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ hingga mampu menikmati, mensyukuri,
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ menghargai dan menjaga segala kurniaan-Nya

-----

[14] MANTERA

Mantera ialah ungkapan atau ayat yang apabila diucapkan boleh menimbulkan kuasa ghaib. Perkataan matera berasal dari bahasa Sanskrit 'mantr' atau 'mantra' bermaksud ungkapan mistik atau jampi serapah bagi tujuan pesona, perubatan atau perbomohan. Buku "KELARAI KENCANA" (SPTA 2024) memuatkan sebuah mantera karangan Paridah Ishak Ishak seperti contoh sebahagian rangkap berikut:

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ serlah gemilang aur bulan purnama
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ sinar kerlipan bintang kejora
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ semilir sepoi menyongsong dingin
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ menguliti ke urat nadi
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ menyergarkan jiwa lemah
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ kembali perkasa
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ air dari tujuh masjid
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ air dari tujuh lata
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ air dari tujuh sumur
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ air dari tujuh sungai
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ air dari tujuh mata air
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ tujuh titis embun pagi Jumaat
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ berkesan kerongkong menelan
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ seluruh tubuh bersiram
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ bersatu harum tujuh bunga
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ diseru semangat pulang
-----

[15] MASNAWI

Masnawi merupakan sejenis puisi tradisional terikat dua baris serangkap yang diperkenalkan oleh Bukhari al-Jauhari dalam karanganya Taj Us-Salatin. Antologi puisi "PERSADA" (SPTA 2021) memuatkan sebuah masnawi karangan Tabir Alam seperti contoh rangkap berikut:

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ Bukan engkau yang merinduinya
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ hanya mangsa bidalan kiranya

-----

[16] TEROMBA

Teromba merupakan sejenis puisi tradisiona yang dikenali sebagai penyataan adat khususnya di Minangkabau, Sumatera dan di Negeri Sembilan. Berikut contoh teromba karangan Tabir Alam tersiar dalam majalah Dewan Budaya, terbitan Dewan Bahasa dan Pustka tahun 2022.

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ Sandiwara Nag Manohra
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ mekmulung berlainan cara
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ Narathiwat asal Menara
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ Kelantan jarahan Chakri
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ pakaian raja manik bersilang
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ kecopong menara sejunjung
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ bertelinga subang berbulu
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ sepiring lilin menyala api
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ sirih pinang dimantera
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ gerak tari sembah guru
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ buka tari, tanduk kerbau
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ dua belas gaya gerak
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ kuku lentik sepuluh jari
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ bungkah geduk kulit kambing
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ gedombak berkulit sebelah
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ sepasang cerek buluh diraut
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ pi nai sebatang mengawal lagu
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ sepasang canang bering-bering
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ kesi tembaga bertapak kayu
​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ adat Melayu kekal terjaga

Sifu Tabir Alam